Hepimizin –uzun vadede değişse bile– temelde aynı kalan, anlık değişimlerden kısa süreli etkilenebilen bir zihinsel haritamız var. Bu haritanın tanımladığı kapsamda kalsa da içinde bulunduğumuz duygusal-düşünsel durum dünyaya ilişkin algılarımızı etkiliyor. Örneğin beden sağlığımızın sorunlu olduğu bir dönemde ziyaret ettiğimiz bir yerin zihnimizdeki profili olumlu olmayabilir. Aynı şekilde kişileri tanıdığımız ortam ve durumlar da onlara ilişkin algılarımızın, olağan bir durumdakinden farklı oluşmasını sağlıyor.
Rahatsız bir yatakta yatıyorsanız, iyi bir gece geçirmeniz mümkün olmayabilir. Rahatsızlık veren bir koltuğa oturmuşken derinleştiren bir çalışma yapamayabilirsiniz. Kötü yaşam koşullarına sahip mekânda iyi bir çalışmanın şartları oluşmayabilir. İşin özeti; dünyayı algılarken içinde bulunduğumuz beden ve zihin sağlığı durumu önemli. Bu durumun oluşmasında da dış şartların, örneğin mekânın ciddi katkıları oluyor.
Yaşadığımız Mekân
Yaşanan mekânın özelliklerinin, insanı zihinsel yönden etkilediğine muhtemelen siz de katılırsınız. İyi veya kaliteli diyebileceğimiz niteliklere sahip bir mekân, kişinin verimliliğini de ciddi biçimde etkiliyor olmalı. Yaratıcı bireylerin katı kuralları olan düzenlilikten hoşlanmadıkları kimi zaman söylenir. Ama düzensiz ve kuralsız bir yaşama ve çalışma ortamının da yaratıcılığa olumlu katkıları olduğunu iddia etmek edebilir miyiz? Bu konuyu ima eder bir tarzda Albert Einstein “Eğer dağınık bir masa dağınık bir zihne işaret ediyorsa, boş bir masa neye işaret ediyor?” diye sorarak durumu biraz karışık hale getirir. Pek çok yaratıcı nitelikli kişinin de düzensiz ve dağınık ortamlarda çalışma alışkanlığı olduğunu biliyoruz.
Yaratıcı düşüncelerin üretilebileceği bir mekânın, ön koşulunun o mekânın olumlu düşüncelere üretmeye, olumlu bir ruh ve akıl ortamı yaratmaya uygun olması gerektiğini kanaatindeyim. Bu nedenle insan mekânla ilişkilerine, –ne tür bir ortamdan yaşıyor olursa olsun– öncelikle olumlulukla yaklaşarak bakmalı. İyi düzenlenmiş ve doğru seçilmiş bir mekân, olumlu düşünce ve duygular üretebilmeye uygun olmalı. Belli bir asgari düzeni sağlanmamış, iç uyumluluğu olmayan ve insan ölçülerinin dışında bir mekânda; insanın düşünsel ve duygusal olarak üretken yaratıcılığı yakalamasının mümkün olmadığı düşünülebilir. Kathleen D. Vohs ve arkadaşları, bir dizi deneyin ardından 2013’te yayınladıkları bir makalede fiziksel düzenliliğin sağlıklı seçimleri, cömertliği, gelenekselliği ve kalıplanmış davranışsallığı desteklediğini yazdılar. Bir diğer bulguları ise düzensizliğin yaratıcılık ürettiği şeklinde idi.
Mekân ve Anlam
Mekânın özellikleri konusunun kişinin sübjektif algısı ile ilintisi olması muhtemeldir. Bir başka deyişle mekânı nasıl algıladığımızla ilgilidir. Yaratıcı ve yenilikçi fikirlerin üretileceği bir mekânla orayı değerlendiren insan arasında bir sevgi ortaklığı olmalı. Fikir üretimi için kullanılacak bir ortamı, keyifli bir mekân haline getirmeli. İnsan, o mekânda bulunduğunda kendini iyi hissetmeli. Bunu söylerken, iyi sözcüğünü seçerek ve özen göstererek kullanıyorum. Eğer iyi olmayı huzur, rahatlık ve gevşeme olarak algılarsak, fikir üreteceğimiz bir mekân yerine kendimizi zihinsel olarak çözülmeye ve uyku haline yönlendirecek bir ortama sokmuş olabiliriz. Bulunduğu mekândan keyif alan bir kişi, muhtemelen yaptığı işten de keyif alacaktır. Böylece daha yüksek verimlilik ve yaratıcılıkta fikir ve iş üretmek mümkün olacaktır.
Çalışma yaşamının sıklıkla unutulan ama en önemli ilkelerinden biri, can sıkıcılığa ve bıktırıcılığa yer verilmemesidir. Can sıkıcılık ve monotonluk, verimi ve yaratıyı yok eden unsurların başında gelir. Bu olumsuz duyguların üretilmesinde, hiç kuşkusuz yaşanan mekânın özel bir önemi var. Zihinsel ve duygusal bir üretim yapılacak ortamın ne kral dairesi ne de yerin yedi kat altında bir zindan olmaması gerekli.
Pek çoğumuzda düzensiz bir odada ve karmakarışık bir masada çalışmak alışkanlık haline gelmiştir. Hatta düzensizliğin, kendimizin üstün ve ayırt eden bir özelliği olduğunu iddia edenlerimiz dahi vardır. Bir başkasının odamızı, masamızı veya dolabımızı düzenlemesine tahammül bile edemeyiz. O karışıklıkta kolayca bulduğumuzu sandığımız şeyleri, düzenleme sonrasında bulmayacağımızı düşünürüz. Kanımca karışıklığın bu fantezisine itibar etmek, o karışıklık nedeniyle neler kaybettiğimizin fakında olmamak demektir. Diğer yandan dağınıklık ve düzensizlik alışılmış olana, kalıplara ve statükoya bir meydan okumadır. Eğer bu durum özgür, yaratıcı ve yenilikçi düşünceye imkân sağlıyorsa tartışılacak fazlaca bir şey kalmamış demektir. Mekânı nasıl anlamlandırıyorsak, kendimizi hangi ortamda rahat ve özgür hissediyorsak bizim için doğru olan mekân orasıdır. Seçilmiş, oluşturulmuş ve benimsenmiş nitelikleri olan bir yaşam ve çalışma alanı, yaşamın kendisine ait anlamlandırmalarımıza renk, lezzet ve çeşitlilik katar.
Mekân ve Yaratıcılık İlişkisi
Mekân ve yaratıcılık –bir yanıyla üretkenlik– üzerine bir yazı yazmak üzere bilgisayarımın başına oturduğumda kendi mekânım bana adeta “Önce kendine bak!” diyor. Çok da umurumda olmayan ‘yaratıcı veya üretken olup olmadığım sorusunu’ bir kenara bırakalım. Ama çalışma ortamım öyle bir hale gelmiş ki, örneğin masanın üstünde yığılıp kalmış olanlardan hangilerinin gerçekten orada bulunmaya devam etmeleri konusunda emin değilim. Bu yığıntıyı derlemeye kalktığımda muhtemelen değerli maden bulmuş gibi beni sevindirecek şeyler olacaktır. Bir zamanlar yararlanılmak üzere masamın üzerine koymuş ve unutmuş olduğum şeyler… Yığıntının önemli bir bölümü kitaplar, makalelerin yazıcı çıktıları, elektronik aksesuar ve diğerlerinden oluşuyor. Bir araştırma ihtiyacı nedeniyle raflarda sıralanmış kitaplar arasında dolaştığımda rastladıklarım beni hayrete düşürüyor. “Nasıl olmuş da unutmuşum?” diye şaşırıyorum. Sonra başlangıçtaki soruya dönüyorum. Gerçekten mekân ile yaratıcılık, yenilikçilik ve üretkenlik arasında nasıl bir ilişki var?
Derken aklıma yalın üretim metodolojisinin bir unsuru olan 5S takılıyor. 5S tekniği, kuruluşlarda iyi nitelikli bir çalışma ortamı oluşturmak ve sürekliliğini sağlamak için geliştirilmiştir. Çalışma şartlarını performans, rahatlık, kolaylık, güvenlik ve temizlik açılarından iyileştirme ve geliştirme amacı güder. Ayrıca temiz, düzenli ve sistemli bir çalışma ortamı sağlayarak israfın, kuralsızlığın, düzensizliğin ve iş akısında istikrarsızlığın azalmasını sağlar. Doğal olarak sonuçta çalışma mekânı göze daha hoş görünen hal alır. 5S tekniği, esas ve amaç olarak “Just In Time (Tam Zamanında)” üretim-teslim felsefesinin bir parçasıdır.
Yapılan bazı araştırmalar düzensizlik ile yaratıcılık arasında yakaladıkları ciddi olumlu ilişkiyi ve bulguları bilimsel makalelerde sergiliyorlar. Diğer yandan yaratıcılıkları yaygın olarak kabul görmüş bilim insanı, düşünür ve sanatçının mekânsal düzensizliklerini yaşam öyküleri vesilesiyle biliyoruz.
Bir yandan düzensizlik ile yaratıcılık arasındaki ilişki, diğer yandan (yalın üretimde ve 5S’te olduğu gibi) düzenlilik ile verimlilik arasındaki deneyimlenmiş ve doğrulanmış ilişki kafamızın karışmasına neden oluyor. Sanki ortada bir açmaz var gibi… Düzensizlik ve düzenlilikten hangisini tercih edeceğiz? Yoksa ortada bir tercih durumu yok ve biz bir yanılsama içinde miyiz? Mantıksal bir hata yapıyor olabilir miyiz? Belki de sorun, iki farklı konuyu tek bir kurala bağlamaya çalışmaktan kaynaklanıyor olabilir.
İşin Gerçeği Ne?
Öncelikle düzensizlik ve yaratıcılık arasındaki ilişkide bir mantık hatası yapıyoruz. Bu ikisi arasındaki ilişki iki yönlü değil. Yaratıcı insanların önemli bir bölümü düzensiz mekânlarda çalışıyorlar ve bundan vazgeçmek istemiyorlar. Kısaca yaratıcı kişiler düzensiz olabiliyor, böyle yaşamayı tercih edebiliyorlar. Buna karşılık düzensizliğin yaratıcılığa neden olduğunu, yaratıcılığı artırdığını söyleyemeyiz. Normal yaşamlarında –az ya da çok– belli bir yaratıcılık düzeyi sergileyen insanların düzensiz, karışık ve dağınık ortamlarda daha yaratıcı olduklarını iddia edemeyiz. Diğer yandan düzensiz ortamda çalışmayı tercih eden yaratıcı kişiler, bu durumu zımni olarak geleneğe, düzene ve alışılmışa karşı bir meydan okuma olarak kabul ediyorlar. Düzensiz mekân bu meydan okumanın gerçekleşmesi konusunda yardımcı oluyor.
Konuya bir de düzeni savunan 5S tekniği açısından bakalım. 5S’in söz konusu olduğu imalat alanlarında çok sağlam tanımlı bir işin tam zamanında ve istenen kalitede, sürdürülebilir üretilmesi söz konusudur. Bu tür bir ortam, işin belirli ve tanımlı olması nedeniyle buluş, inovasyon veya yeni özgün eser oluşturmak gibi bir hedefe sahip değildir. Dolayısıyla 5S’in önerdiği düzenlilik ile yaratıcı kişinin tercih ettiği düzensizlik aynı üretim türünü hedeflemezler. Farklılıkları nedeniyle bu ikisini aynı kaba koyamayız. Bir fabrika ortamında düzensizliğin daha hızlı, nitelikli ve kaliteli üretime neden olduğu görülmemiştir; zaten yalın üretim ve 5S gibi yaklaşımların varoluş nedenlerinden biri bu sıkıntıyı aşmaktır.
Gürcan Banger